“کرێکار” دەستەواژەیەکە کە لە ١ی مەی بۆ ڕێزگرتن لەم چینە تەرخان کراوە ، لایەنە جیاوازەکان لە سەرانسەری جیهان خۆپیشاندان ئەنجام دەدەن. یەکەمین گردبوونەوەی کرێکاران دەگەڕێتەوە بۆ ١ی مەی ١٨٨٦ کە کرێکاران داوای کەمکردنەوەی کاتەکانی کارکردنیان دەکرد. بەڵام لە ئێراندا لە ساڵی ١٨٨٦دا پاژنە لەسەر هەمان دەرگا دەسوڕێتەوە؛ ماوەی چەند ساڵێکە ئەم چینەکە زۆرینەی کۆمەڵگای ئێران پێکدەهێنن، وەرچەرخانێکی باشی بەخۆیەوە نەبینیوە. کەمترین مووچەی وەرگیراو یان تەنانەت وەرنەگرتنی هەمان بڕە پارە، نەبوونی ئاسایشی کار و هتد لە ڕەنج و کێشەکانی چینی “کرێکار”ن. لەگەڵ بەرزبوونەوەی نرخی دۆلار و دابەزینی ئاستی تمەنی نیشتمانی، چینی ناوەڕاست بە کردەوە لە ئێراندا نەما و کۆمەڵگا بۆتە دوو دەستە، دەوڵەمەند و هەژار.
بەڵام پرسیار ئەوەیە، ناڕەزایەتی کرێکارییەکان لە ئێران لە کام قۆناغەوە دەستی پێکرد؟ کرێکارە کۆچبەرە ئێرانییەکان جگە لە گەڕانەوەیان لە ڕووسیا، بیرۆکەی ڕۆژئاوایی و بەتایبەت بیرۆکەی کۆمۆنیستی و سۆسیالیستی و ئەنارشیستییان لەگەڵ خۆیان هێنابوو. ساڵی ١٣٠١ یەکەمین ڕێوڕەسمی ڕۆژی جیهانی کرێکار لە ئێران بەڕێوەچوو. داواکاری کرێکارانی ناڕازی بریتی بوو لە دەرکردنی یاسایەک بۆ دیاریکردنی سنووری کرێکاران و خاوەنکارەکان و ڕێگریکردن لە دەستدرێژیکردنە سەر خاوەن زەویەکان بۆ سەر جووتیاران، بەڵام گرنگترین بابەت دۆخی سەندیکاکانی کرێکارانە لە دوای شۆڕشی ١٣٥٧. ئەم چینە سەرەڕای بوونی بەرچاویان لە شۆڕشی ١٩٥٧دا هەوڵی باشترکردنی بارودۆخی سەندیکاکانی کرێکارانیان دا، بەڵام تا ساڵی ١٩٩٠ کرێکاران نەیانتوانی بە شێوەیەکی سەربەخۆ گردبوونەوەیەک ڕێکبخەن، دوای ئەوە تەنیا سەندیکاکانی کرێکاران ئەم ڕێوڕەسمەیان لە ڕۆژی جیهانی کرێکاران ئەنجامدا. مێهدی کۆهستانی نژاد، ڕاوێژکاری کۆنفیدڕاسیۆنی نێودەوڵەتی سەندیکاکانی کرێکاران و ئەندامی کۆنگرەی کرێکارانی کەنەدا دەڵێت: دوو ساڵی یەکەمی شۆڕش، واتە تا ساڵی ١٣٦٠، ڕێوڕەسمی ڕۆژی جیهانی کرێکار بە شێوەیەکی سەربەخۆ بەڕێوەچوو. بەڵام لە ساڵانی شەستەکاندا ڕۆژی جیهانی کرێکار تەنها لەلایەن پیشەگەرەکانەوە یان خێزانە سیاسییەکان ڕێوڕەسمی تایبەتیان بەڕێوەدەبرد. لە حەفتاکانی سەدەی ڕابردوودا بە تایبەتی ئەنجومەنی کرێکاران و حکومەت ڕۆژی جیهانی کرێکارانیان گۆڕی بۆ هەفتەی جیهانی کرێکاران و لە نێوان ساڵانی ١٩٧٦ بۆ ١٩٨٤ هیچ ڕێوڕەسمێکی حکومیمان نەبوو، تەنانەت لەلایەن ئەنجومەنی کرێکارانەوە نەبوو. بەڵام لە ساڵانی حەفتاکان تا ئەمڕۆ زۆرێک لە دامەزراوە سەربەخۆکان لەخۆوە مەراسیمی ڕۆژی ئایاریان ئەنجامداوە”. ئەوەی جێگای سەرنجە، هەرچەندە ئەم چینە ڕۆڵێکی بەرچاوی لە شۆڕشدا هەبووە، بەڵام ئەنجومەنی ئیمتیازات لە یاسای کاردا کە لە ساڵی ١٩٦٩ پەسەندی کرد، نەک هەر باسی پێکهێنانی سەندیکاکانی نەکرد، بەڵکو دانیان پێدا نەنا.
یەکەمین توندوتیژی حکومەت بەرامبەر بە ناڕەزایەتی کرێکاران
لە ١١ی گوڵانی ١٣٢٥ کرێکاران لە کرماشان هەوڵیان دا ڕێوڕەسمێکی ناڕەزایەتی بۆ گەیشتن بە خواستەکانیان ڕێکبخەن، بەڵام بەداخەوە لەگەڵ هێرشێکی پۆلیسی روبورو بوونەوە. لەم هێرشە دڕندانەدا ١٤ کرێکار کوژران و ١٢٠ کەسیش بریندار بوون. ئەم کوژراو و بریندارانە دەکرێ بە یەکەم حاڵەتی ئێران هەژمار بکرێن. توندوتیژی و گرتنەکان تەنیا لە سەردەمی پەهلەویدا کۆتایی نەهات، دەستبەسەرکردن، دەستکاریکردن، دەرکردن و دەربەدەری ئەو میراتەیە کە کۆماری ئیسلامی پێشکەشی کرێکارانی کردووە.
جەوانمیر مورادی، سەرۆکی کۆمەڵەی سەندیکای کرێکارانی کانزا و کرێکارانی کارەبای کرماشان سەبارەت بەم بابەتە بە ڕادیۆ فەردا دەڵێت: گرینگترین داواکاری کرێکارانی ئێرانی لە ڕۆژی جیهانی کرێکاری لە چەند ساڵی ڕابردوودا، بە لەبەرچاوگرتنی بارودۆخی کرێکاران لە ئێران، زیادکردنی حەقدەستە و ڕێگریکردن لە دەرکردنی بەکۆمەڵ. و دابینکردنی ئاسایشی کار." داواکارییەکان کە نەک هەر نەگەیشتە گوێی دەسەڵاتداران، بەڵکو لەگەڵ نزیکبوونەوەی ڕۆژی جیهانیی کرێکاران، زۆرێک لە چالاکانی ئەو بوارە لە لایەن هێزە ئەمنییەکانی کۆماری ئیسلامیەوە دەسبەسەر دەکرێن.
ساڵی ١٤٠١ ساڵێکی زۆر سەختتر بوو بۆ ئەوان لە چاو ساڵانی پێشوو سەرەڕای هەڵاوسان و خۆگونجاندن و دەرکردنی زۆرێک لە کرێکاران. چەند ڕۆژێک پێش هاتنی ڕۆژی جیهانی کرێکار، چەند چالاکوانێکی سەندیکا و کرێکاری چوونە ماڵی محەممەد حەبیبی وتەبێژی ئەنجومەنی سەندیکای مامۆستایان و یەکێک لە چالاکانی سەندیکاکان کە لە بەندی ٢٠٩ی لە زیندانی تاکەکەسیدایە لە زیندانی ئەڤین، کاتێک هێزە ئەمنییەکان هەڵیانکوتایە سەر ماڵی مەحەممەد حەبیبی.بە سووکایەتیکردن و لێدانی میوانەکان و تەنانەت هاوسەرەکەی خەدیجە پاکزمیر دەستگیرکرا، بەڵام دوای چەند کاتژمێرێک ئازادکرا.
ئەنجوومەنی هەماهەنگی ڕێکخراوەکانی یەکێتیی پەروەردەکاران ڕایگەیاندووە، "لەماوەی ئەم دەستگیرکردنەدا، یەکێک لە مامۆستا ژنەکان تووشی جەڵتەی دڵ بووە و لە نەخۆشخانە خەوێندراوە". ڕێحانێ ئەنسارینەژاد، ئەنیشا ئەسدەڵاحی، سەرڤناز ئەحمەدی، حەسەن ئیبراهیمی، هیراد پیرباداغی، ژالح ڕۆهزاد، کامیار فاکوور، ئەسەل محەممەدی و ئۆڵدۆز هاشمی بەشێکن لەو کەسانەی کە چەند شەوێک لەمەوبەر لە ماڵی کاک حەبیبی دەستبەسەر کراون و پێویستە ئاماژە بەوە بکرێت کە بەشێک لەو… خەڵک تازە لە زیندان ئازاد بوون.ئازاد بوون ئەوەی جێگای سەرنجە عەلی خامنەیی ڕێبەری کۆماری ئیسلامیی ئێران ڕۆژی ٩ی گوڵان دیدارێکی لەگەڵ "کرێکاران" هەبوو و سوپاسی هاوکارییەکانیان لەگەڵ کۆماری ئیسلامی ئێران کرد.
لەم دیدارەدا قسەی بۆ کرێکاران کرد و گوتی "خۆشبەختانە لە هەموو حاڵەتەکانی ناڕەزایەتیدا کۆمەڵگەی کرێکاری ڕێگەی بە حکومەت نەداوە لە ڕێگەی سنووردارکردن و ڕاگەیاندنی سنوور لەگەڵ دوژمن و جەختکردنەوە لە هاوەڵایەتی و دۆستایەتی لەگەڵ دوژمنان، ناڕەزایەتی و گردبوونەوە خراپ بەکاربهێنن".
بەڵام بەداخەوە دۆسیەکە تەنیا بە دەستگیرکردنی چالاکانی کرێکاری کۆتایی نایەت؛ دوای چەند ڕۆژێک لە مانگرتنی کرێکارانی گرێبەست و پڕۆژە، سەخاوەت ئەسەدی، بەڕێوەبەری بەرێوبەری ئابووری تایبەتی پارس، دەرکردنی چوار هەزار کرێکاری لە پارسی جنوبی ڕاگەیاند. لەو پێوەندییەدا سەبارەت بە ئاژانسی هەواڵی کۆماری ئیسلامیی ئێران ڕاگەیاندووە، "ئەو کرێکارانە داواکارییان هەبووە، هەندێکیان ڕاست بوون، بەڵام هیچ ئەگەرێکی یاسایی نەبوو بۆ جێبەجێکردنی بەشێک لە داواکارییەکانیان". مانگرتنی کرێکاران "بەجێهێشتنی"کارەکانیان بوو و ئەم چالاکییە لەلایەن هەندێک کەسی دوژمنکارەوە و هەڕەشەی لێکران بەرێوە نەچو.
دوا خاڵ
هەرچەندە ناوەندی ئاماری کۆماری ئیسلامی ئێران ماوەی چەند مانگێکە هیچ ڕاپۆرت و ئامارێکی سەبارەت بە ڕێژەی هەڵاوسان بڵاو نەکردۆتەوە، بەڵام زیادبوونی کەلوپەلی خۆراک و ناخۆراکی، خانووبەرە، دراو و ئۆتۆمبێل بە ڕوونی دۆخی نائارامی زۆرینەی خەڵکی ئێران نیشان دەدات. لەگەڵ زیادبوونی کرێی خانوو لە ئێران و بە تایبەت تاران، زۆرێک لە کرێکاران ناچار بوون خانووی هاوبەش یان بەشەناوخۆیی بەکرێ بگرن. بەڵام لە لایەکی دیکەوە ئەدای کۆماری ئیسلامی ئەوە نیشان دەدات کە نەک هەر نایەوێت سازش لەگەڵ چین و توێژە لاوازەکانی کۆمەڵگا بکات کە چەند دەیان ملیۆن کەسی ئێرانی لەخۆدەگرێت، بەڵکو بەم زیادکردنی مووچەی کەمتر لە دوو میلیۆن لە بودجەی ساڵی ١٤٠٢دا هەوڵدەدات فەزاکە بەرتەسک بکاتەوە و بە دڵنیاییەوە ناڕەزایەتی کرێکاران زیاد بکات.
ئامادەکاری و ڕێکخستن؛ سارا ڕەحیمی/ سەقز