لە دوای شەڕی ئەم دواییەی نێوان ئێران و ئیسرائیل ، کۆماری ئیسلامی ئێران ڕاگواستنی زۆرەملێی پەنابەران و کۆچبەرانی ئەفغانستانی چڕتر کردووەتەوە . تەنیا لە ماوەی مانگی ڕابردوودا زیاتر لە ١٠٠ هەزار کۆچبەری ئەفغانی لە خاکی ئێران دەر کراون . زۆرێک لەوانە ژن و منداڵ بوون کە بۆ دەربازبوون لە شەڕ ، ئازار و گۆشەگیری لە ئەفغانستانی ژێر دەسەڵاتی تاڵیبان پەنایان بۆ ئێران بردبوو .
دیپۆرتکردنەوە بەکۆمەڵەکان لە کاتێکدا ڕوویداوە کە گومانی حکومەت لە کەمایەتییە نەتەوەیی و ئایینییەکان لە ئێران زیاتر بووە. کاربەدەستانی ئێران و دەزگاکانی ڕاگەیاندنی سەر بە دەوڵەت، تۆمەتی بێ بەڵگەیان خستووەتە ڕوو کە شارۆمەندانی ئەفغانستان لە چالاکیی سیخوڕی بۆ ئیسرائیل تێوەگلاون.
ئەم تۆمەتانە وەک ئامرازێک سیاسی بۆ سزادانی بەکۆمەڵ بەکارهێنراون. ئەم کارانە بەبێ بەڕێوەچوونی پرۆسەی یاسایی یان دەستڕاگەیشتن بە میکانیزمەکانی پاراستنی یاسایی ئەنجامدراون.
ژمارەیەکی زۆر لە ڕاپۆرت و گێڕانەوەی دیپۆرتکراوان و چاودێرانی مافی مرۆڤ، شێوازێکی نیگەرانکەر لە مامەڵەی نامرۆڤانە لەگەڵ کۆچبەران ئاشکرا دەکەن. کۆچبەرانی ئەفغانستان بە شێوەی خۆسەرانە لە شار و ناوچە سنوورییەکان دەستبەسەر کراون، لە ناوەندەکانی دەستبەسەرکردنی قەرەباڵغ و ناتەندروستدا ڕاگیراون و لە کاتی گواستنەوەیاندا ڕووبەڕووی هەڕەشەی زارەکی و توندوتیژی جەستەیی و مامەڵەی نامرۆڤانە بوونەتەوە. بەشێکی زۆریان لە خێزانەکانیان جیاکراونەتەوە و زۆرجار لە نیوەی شەودا و بەبێ ئاگادارکردنەوەی پێشوەختە گەڕێندراونەتەوە بۆ ناوچە سنوورییە نائەمنەکان کە لەلایەن تاڵیبانەوە کۆنترۆڵکراون . لە زۆر حاڵەتدا، دیپۆرتکراوان بەبێ بەڵگەنامە و ناسنامە ، شوێنی حەوانەوە و دەستڕاگەیشتن بە هاوکاری مرۆیی بەجێهێڵراون.
ئەم جۆرە کارانە پێشێلکارییەکی ئاشکرای پابەندبوونە یاساییە نێودەوڵەتییەکانی ئێرانە. ئێران لایەنێکە لە ڕێککەوتننامەی ساڵی ١٩٥١ی تایبەت بە دۆخی پەنابەران (هەرچەندە پرۆتۆکۆڵی ساڵی ١٩٦٧ی پەسەند نەکردووە)، بەڵام هەروا پابەندە بە بنەمای بنەڕەتیی دیپۆرت نەکردنەوەی پەنابەران، کە گەڕانەوەی تاکەکان بۆ وڵاتێک قەدەغە دەکات کە ڕووبەڕووی مەترسییەکی گەورە دەبێتەوە بۆ سەر ژیان، ئازادی، یان تەندروستی جەستەیی.
هەروەها ئێران ئەندامی ئەم ئەسنادەی خوارەوەیە :
پەیماننامەی نێودەوڵەتی مافە مەدەنی و سیاسییەکان (ICCPR)
ڕێککەوتننامەی مافەکانی منداڵ (CRC)
ڕێککەوتننامەی قەدەغەی ئەشکەنجەدان و مامەڵەی نامرۆڤانە (CAT)
هەموو ئەم ئامرازانە دەستبەسەرکردنی خۆسەرانە، ئەشکەنجەدان و سزادانی نامرۆڤانە یان سووکایەتیکردن قەدەغە دەکەن .
کردەوەکانی حکومەتی ئێران نەک هەر ئەم پابەندبوونانە پێشێل دەکات، بەڵکو نیگەرانی زۆر لە چوارچێوەی مرۆیی و پاراستنی پەنابەراندا دەوروژێنێت. دیپۆرتکردنەوەی بەکۆمەڵ، بەتایبەتی ژنان و منداڵان، بەبێ هەڵسەنگاندنی مەترسی تاکەکەسی یان پارێزبەندی ڕێکارەکان، بە پێشێلکارییەکی گەورەی یاسای نێودەوڵەتی و بەرپرسیارێتی ئەخلاقی هەژمار دەکرێت .
رێکخراوی مافی مرۆڤی هانا بە توندی ئیدانەی ئەم هەڵمەتە بەردەوامەی دیپۆرتکردنەوەی زۆرەملێ و بەکارهێنانی سیاسیی پێگەی پەنابەری دەکات. داوا لەم دامەزراوانە دەکەین کە بەپەلە ڕێوشوێنی پێویست بگرنە بەر:
کۆمیساریای باڵای پەنابەرانی نەتەوە یەکگرتووەکان (UNHCR)
ڕێکخراوی نێودەوڵەتی کۆچبەران (IOM)
ڕاپۆرتدەرانی تایبەتی نەتەوە یەکگرتووەکان
تا وەکوو بەپەلە لێکۆڵینەوە لەم دەرکردنانە بکەن و پشتیوانی پێویست لە کەسانی زیانلێکەوتوو گەرەنتی بکەن . ئێمە داوا لە کۆمەڵگەی نێودەوڵەتی و چالاکانی مافەکانی مرۆڤ و پەنابەران دەکەین کە ئەم دۆخە بە قەیرانی مرۆیی بەپەلە بزانن و مەترسی جددی لە سەر کەسانی دەرکراو بە تایبەتی ژنان و منداڵان لە خاکی ژێر دەسەڵاتی تاڵیبان پشتڕاست بکەنەوە .
هانا پێی وایە ئەمە تەنها تەحەدایەکی یاسایی نییە؛ بەڵکوو تاقیکردنەوەیەکی ویژدانی مرۆیی بەکۆمەڵمانە. کۆمەڵگای نێودەوڵەتی دەبێ بەپەلە و یەکلاکەرەوە هەنگاو بنێت بۆ داکۆکی لە ماف و کەرامەتی پەنابەرانی ئەفغانستان و لێپرسینەوە لە کۆماری ئیسلامی ئێران لەم پێشێلکارییە جیددیانە بکات.
ڕێکخراوی مافی مرۆڤ هانا
٣٠ ژوئیەی ٢٠٢٥ – ژنێڤ