پێشەکی ؛ توندوتیژی دژ بە ژنان کێشەیەکی جیهانییە کە لە زۆرێک لە کۆمەڵگاکاندا لەوانەش ئێران بەربڵاوە . ڕۆژی جیهانی نەهێشتنی توندوتیژی دژی ژنان کە لە 25ی نوامبری هەموو ساڵێک بەڕێوەدەچێت، دەرفەتێکە بۆ هۆشیارکردنەوەی خەڵک و جەختکردنەوە لەسەر پێویستی گۆڕانکاری کۆمەڵایەتی و یاسایی بۆ پاراستنی مافەکانی ژنان. لە کوردستانی ئێراندا ژنان لەم بوارەدا ڕووبەڕووی کێشەی تایبەتی خۆیان دەبنەوە کە هۆکاری تێکەڵبوونی کولتووری نەریتی و سیاسەتی حکومەت و سنووردارکردنی کۆمەڵایەتییە. ئەم ڕاپۆرتە لە دۆخی توندوتیژی دژ بە ژنان دەکۆڵێتەوە و ڕەهەندە جیاوازەکانی ئەم کێشەیە لە کوردستانی ئێران شی دەکاتەوە.
جۆرەکانی توندوتیژی دژی ژنان لە کوردستانی ئێران
توندوتیژی خێزانی: یەکێک لە باوترین جۆرەکانی توندوتیژی دژی ژنان لە کوردستانی ئێران توندوتیژی خێزانییە . زۆرێک لە ژنانی ئەم هەرێمە بە هۆی کێشەی ئابوری و کولتووری و تەقلیدییەوە ئازاری جەستەیی و دەروونییان بەردەکەوێت. ئەم توندوتیژیانە بەزۆری لە بێدەنگی و لەناو ماڵەکاندا شاراوەن و لەلایەن کۆمەڵگاوە پشتگوێ دەخرێن.
توندوتیژی کۆمەڵایەتی و کولتووری:
لە زۆرێک لە پێکهاتەکانی کوردستان ژنان ڕووبەڕووی چەندین فشاری کولتووری و کۆمەڵایەتی دەبنەوە. ئەو یاسا نەنووسراوانەی کە ژن بە بوونەوەرێکی ژێردەستە دەزانن، دەبنە هۆی توندوتیژییەکی زۆری دەروونی و کۆمەڵایەتی. سەپاندنی ڕۆڵی نەریتی وەک ژن بوون وەک تاکە سەرۆکی خێزان و ماڵ، ژنان دەخاتە دۆخێکی لاوازەوە.
توندوتیژیی دەوڵەتی و سیستماتیکی:
توندوتیژیی دامودەزگاکانی دەوڵەت و سیستەمی قەزایی کە بەهۆی یاساکانی دژە ژن لە ئێرانەوە دروست بووە سێبەری خستۆتە سەر ژنانی کورد. زۆرێک لەو ژنانەی کە تووشی توندوتیژی خێزانی دەبن، ناتوانن یارمەتی یاسایی وەربگرن، چونکە یاساکانی پارێزگاری و پاراستن لە وڵاتدا بە شێوەیەکی کاریگەر جێبەجێ ناکرێت. جگە لەوەش ژنانی چالاک لە بواری مافەکانی مرۆڤ و سیاسەت بەتایبەتی لە پارێزگاکانی کوردستان ئامانجی سەرکوت و پێشێلکردنی مافەکانیان لەلایەن هێزە ئەمنییەکانەوەن.
ئامار و داتا
ئاماری ورد سەبارەت بە ڕێژەی توندوتیژی دژی ژنان لە کوردستانی ئێران بە هۆی سنووردارکردنی ئازادی زانیاری لەبەردەستدا نییە. بەڵام ڕاپۆرتەکانی ڕێکخراوەکانی مافی مرۆڤ ئاماژە بە زیادبوونی توندوتیژی خێزانی دەکەن، بە تایبەت لە بارودۆخی سەختی ئابووری و کۆمەڵایەتیدا. بەپێی داتاکانی بەشێک لە ڕێکخراوە ناوخۆیی و نێودەوڵەتییەکان، ڕێژەی توندوتیژی دژ بە ژنان لە پارێزگاکانی کوردستان بە شێوەیەکی نافەرمی زۆرە، هەرچەندە بەشێکی زۆر لەو ئامارانە بەهۆی کێشەی کولتووری و کۆمەڵایەتییەوە بە فەرمی تۆمار نەکراون.
بە پێی ئەو ئامارانەی لە ناوەندی ئاماری ڕێکخراوی مافی مرۆڤی هانا تۆمار کراون، لە ماوەی یەک ساڵی ڕابردوودا لانیکەم ٤٥ ژن لە کوردستان دەستبەسەر کراون. ١٣ لەو ژنانە بە گشتی ٢٧٨ مانگ بەندکرانیان بەسەردا سەپێنراوە. لە ماوەی ساڵی ڕابردوودا 2 ژن سزای لەسێدارەدانیان بەسەردا سەپێنراوە، ژنێک 74 قامچی لێدراوە و 49 ژنیش کۆتاییان بە ژیانی خۆیان هێناوە .
کاریگەرییە دەرونی و کۆمەڵایەتییەکانی توندوتیژی
توندوتیژی دژی ژنان کاریگەری قووڵی لەسەر باری دەرونی ژنان هەیە . ئەم توندوتیژیانە نەک تەنها کاریگەری لەسەر تەندروستی جەستەیی بەڵکو لەسەر تەندروستی دەروونی ژنانیش هەیە. زۆرێک لە ژنانی قوربانی توندوتیژی ڕووبەڕووی کێشەی دەروونی دەبنەوە وەک خەمۆکی، دڵەڕاوکێ هەروەها ئەم کاریگەریانە کێشە بۆ کۆمەڵگا دروست دەکەن چونکە ئەو ژنانەی کە تووشی زیان و خەسار بوون ناتوانن تواناکانیان بە باشی بەکاربهێنن.
نموونەی قوربانیانی توندوتیژی
لە کوردستانی ئێران، زۆرێک لە ژنان بە هۆی توندوتیژی خێزانی و کۆمەڵایەتیەوە توشی زیان دەبن بەشێک لەو ژنانە دوای بەرگەگرتنی چەندین کردەوەی توندوتیژی، ناچارن ماڵ و خێزانەکانیان بەجێبهێڵن، هەندێکی دیکەش گیان لەدەستدەدەن. نموونەی ژنانی کورد زۆرن کە لە بێدەنگی و لە سایەی کولتوورە نەریتییەکان دەبنە قوربانی توندوتیژی. خۆکوشتن یەکێکیترە لە کاریگەرییەکانی توندوتیژی خێزانی کە لە ماوەی یەک ساڵی ڕابردوودا ٤٩ ژن لە کوردستانی ئێران کۆتاییان بە ژیانی خۆیان هێناوە کە ٦یان منداڵی خوار تەمەن ١٨ ساڵ بوون.
کاردانەوە و پشتیوانی ناوخۆیی و نێودەوڵەتی
لە ساڵانی ڕابردوودا دامەزراوەکانی مافی مرۆڤ و گرووپەکانی ژنان لە کوردستانی ئێران هەوڵی بەرفراوانیان بۆ پشتیوانی لە ژنان و بەرەنگاربوونەوەی توندوتیژی دژ بە ژنان دەست پێکردووە. بەڵام هێشتا ڕووبەڕووی چەندین کێشە دەبنەوە، لەوانە سەرکوتی سیاسی، سنووردارکردنی یاسایی و کولتووری . لەسەر ئاستی نێودەوڵەتی، ڕێکخراوەکانی مافی مرۆڤ لەوان "هانا" ڕەخنەیان لە دۆخی ژنان لە ئێران گرتووە و داوای گرتنە بەری ڕێوشوێنی جیددی بۆ پاراستنی مافەکانی ژنان دەکەن.
تەحەددیات و ئاستەنگەکانی بەردەم
یەکێک لە گەورەترین تەحەددیاتەکانی مامەڵەکردن لەگەڵ توندوتیژی دژی ژنان لە کوردستاندا بەرخۆدانی کولتووری و کۆمەڵایەتییە. هێشتا زۆرێک لە خێزانەکان توندوتیژی خێزانی بە بابەتێکی تایبەت دەزانن و ئامادە نین ڕاپۆرتی بدەنە دەسەڵاتە یاساییەکان. جگە لەوەش یاساکانی دژە ژن لە حکومەتی کۆماری ئیسلامی بەربەستی سەرەکین لە بەردەم گۆڕانکاریی پێکهاتەیی و یاسایی بۆ پاراستنی ژنان.
پێشنیار و ڕێگاچارە
هۆشیاری گشتی: بۆ بەرەنگاربوونەوەی توندوتیژی دژی ژنان، پێویستی بە هۆشیاری گشتی و پەروەردەی کۆمەڵگا هەیە بۆ گۆڕینی تێڕوانینە نەرێنییەکانی کولتووری و کۆمەڵایەتی بەرامبەر بە ژنان.
بەهێزکردنی یاساکانی پاراستن: پێویستە چاکسازی و جێبەجێکردنی کاریگەرتر لە یاساکانی پاراستن بۆ ژنان بەتایبەتی لە بواری توندوتیژی خێزانیدا بکرێت.
دروستکردنی پەناگاکان و سەنتەرەرەکانی پشتیوانی: دروستکردن و بەهێزکردنی سەنتەری پشتیوانی بۆ ژنانی قوربانی توندوتیژی دەتوانێت یارمەتیدەرێکی زۆریان بێت لە بنیاتنانەوەی ژیان و تەندروستی دەروونییان.
دەرەنجام
توندوتیژی دژ بە ژنان لە کوردستانی ئێران یەکێک لەو کێشە جیددی و ئاڵۆزانەیە کە پێویستی بە سەرنجی خێرا و ڕێوشوێنی کاریگەر هەیە. بەرەنگاربوونەوەی ئەم دیاردەیە تەنیا لە ڕێگەی گۆڕانکارییە کولتووری و یاسایی و کۆمەڵایەتییەکانەوە دەکرێت. پێویستە ئەم بابەتە وەک ئەولەویەتێکی نیشتمانی و جیهانی سەیر بکرێت بۆ ئەوەی ژنان بتوانن لە ژینگەیەکی سەلامەتدا بەبێ ترس لە توندوتیژی بژین. پێویستە ئاماژە بەوە بکرێت کە ڕێکخراوی مافی مرۆڤی هانا هەوڵی زۆری لەم ڕێرەو و ئاراستەیەدا داوە .